Ne nakai haohao mitaki a Niu Silani katoatoa mai he tau mafuike. To nakai maeke ia tautolu ke iloa tuai ko e magaaho fe ka tupu e taha lekua, kae maeke ke puipui ni e tautolu a tautolu mo e ha tautolu a tau magafaoa. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute to hoko, kua hoko mo e kua mole e tau vahega kehekehe kaeke kua to pokua mole e mafuike.

Manatu: Fakato Hifo, Uufitia mo e Gega

(Ko e tau kupu ‘When an earthquake happens’ ka holo he fakatino he hio fakakite ata. Ka e ko e amanaki ti lulululu ne malona ai a lautolu mo e mokulu ke he kelekele.)

Ka to e taha mafuike, fakamafiti ke Fakato Hifo Uufitia Gega.

(Taha e fakatino he tagata ne hola fakamafiti ke he lalo laulau he magaaho ne kitia e tau kupu Drop Cover Hold ne maali i luga he tagata. Uufi he tagata e haana ulu mo e kakia aki ha lautolu a tau lima. Oho atu a ia aki taha e lima ke gega he hui laulau.)

Fakato hifo ke ua lau a koe mo e veli ki lalo.

(Taha e tagata ke he uho he fakatino ne fakakite e tau kupu Drop ne fae hili he tapa. Kua fakato hifo ke he tau lima he magaaho ne kamata ke logona e leo tomumu.)

Uufi e haau a ulu mo e kakia.

(Uufi he tagata e haana ulu mo e kakia aki ha lautolu a tau lima. Ko e tau kupu ‘Protect head, neck and vital organs’ ne kitia kia luga ia ia.)

Hu ke he lalo laulau gahua poke taha laulau noa kaeke ke maeke ia koe.

(Ko e laulau ne kitia he tapa he tagata mo e totolo atu a ia ke he lalolalo, ka e tumau agaia ni ke uufi haana a kakia aki taha e haana a tau lima. Ko e magaaho ne hu atu a ia ke he lalo laulau mo e uufi e haana a ulu ne liu foki e tau poloka lalahi ke mokulu hifo ke he laulau. Ko e tau kupu ‘Be a smaller target for falling objects’ ne kitia ki luga he laulau.)

Mo e gega ato oti e lulululu.

(Ko e magaaho ne mokulu e tau poloka ke he foloa, ne oho atu e tagata ke gega e taha hui laulau. Ko e tau kupu ‘No table? Hold your head and neck’ ne kitia ki luga he laulau.)

(Kua hake mai e fakatino The Civil Defence he hio. Ku kitia foki ki lalo hifo e poko kupega hila www.civildefence.govt.nz)

Manatu: Fakato Hifo, Uufitia mo e Gega

Kaeke ke to e mafuike, Fakato hifo, Uufiia mo e Gega.

Fakato hifo ke he haau a tau lima mo e tau tuli hui. Uufi e haau a ulu mo e kakia. Gega ke he haau a fakamaluaga.

Tukutuku hifo e tau mena fakalagalaga ha ko e tau mafuike

Taute haau a kaina ke muaatu e haohao mitaki. Taute ke mau mo e tamau hifo e tau mena ne maeke ke mokulu mo e pakia a koe ka to e mafuike.

Liu tumau ke kitekite ke he haau a tau pepa inisua. Mahuiga lahi kaeke ke fai inisua a koe ke lata mae haau a kaina mo e tau koloa ne haha i ai ha ko e mena to lagomatai he mena nei a koe ke liu ke tu hake ke he haau a tau hui ka tupu e taha matematekelea mo e malona e haau a tau koloa.

Ko e laini matutaki ki Fafo
Earthquake Commission logo

Finaatu ke he poko kupega hila he Earthquake Commission ke moua falu vala tala ke taute e haau a kaina ke haohao mitaki atu.

Ko e laini matutaki ki Loto
A house

Ko koe ni ke iloa tonu ko e iloa he haau a magafaoa e tau mena ke taute mo e katoatoa e koloa kua lata ke fai ke o atu mo e mafola.

Taute ke mau to to e mafuike

Fakataitai ke iloa ko e heigoa e tau koloa haau ne liga ke moua mo e taute auloa e taha fakatokatokaaga.

Taute mo e fakamahani ke Fakato Hifo, Uufitia mo e Gega ke lagaua he tau poke molea. Maeke ia koe ke taute e pihia he magaaho ka hiki e tula mo e fakafita atu ke he New Zealand ShakeOut(external link). Mahuiga lahi ke taute mo e fakamahani e tau puhala tonu ke taute ha ko e magaaho ka to mooli e mafuike, kua iloa e koe e tau mena ke taute.

Onoono ki ai mo e moua e taha mena ata ne haohao mitaki ke Fakato Hifo, Uufitia mo e Gega he haau a lotokaina, fale aoga, fale gahua mo e falu foki ne fa mahani a koe ke ahiahi ki ai.

  • Taha mena ne tata kia koe, ko e fiha ni e laka mamao mai ia koe, ke kalo kehe mai he tau kafokia mo e tau veve mamafa ka felele viko.
  • Ki lalo he taha laulau malolo. Gega ke mau ke he tau hui laulau ke taofi mo e ua hola kehe mai mo koe.
  • Fakamamao mai mo e tau matahio neke malolo mo e fakapakia taha. Pihia foki mo e tau koloa fale ne tokoluga neke mokulu hifo kia koe. Ufiufi aki tau pololima e haau a ulu pihia mo e kakia ke haohao mitaki.
  • Nakai tu he pu gutuhala. Laulahi ke he tau fale, ko e tau pu gutuhala ne malolo mai he tau vala foki he loto kaina katoa mo e maeke foki e gutuhala ogaoga ke fakapakia e tokologa.
Ko e laini matutaki ki Fafo
Earthquake Commission logo

Finaatu ke he poko kupega hila he Earthquake Commission ke moua falu vala tala ke taute e haau a kaina ke haohao mitaki atu.

Ko e laini matutaki ki Loto
Emergency supplies on some pantry shelves

Kaeke ke tupu e taha lekua fakalutukia, kua maeke ia koe ke apitia ke he loto kaina ke tolu e aho poke molea. Kua fita e puke e fale haau ke he tau koloa fakaaoga ka tupu e taha lekua fakalutukia ka kua tuga ni ko e tau koloa fa mahani ke fakaaoga ni he tau aho noa. Taute mo e iloa ko e heigoa e tau koloa ne kua manako mo e taute e taha palana ke hoko mo e mafola.

Ko e heigoa ke taute kaeke ke to e mafuike

Kua hako lahi ke Fakato Hifo, Uufitia mo e Gega kaeke ke to e mafuike. To:

  • taofi a koe ke ua lau mo e veli ki lalo
  • fakatote hifo e tino haau ke ua lauia he tau mena ka mokulu hifo mo e felele viko, mo e
  • leveki e haau a ulu, kakia mo e tau vala uho he tino.

Aua neke poi ki fafo neke lau a koe he tau piliki mo e tau vala hio mokulu.

Kaeke ke tata a koe ke he faahi tahi manatu, Loa, Malolo, Tuku Fano.

  • Fakato Hifo, Uufitia mo e Gega ato mole e lulululu.
  • Kaeke ke loaloa atu e mafuike ke molea e minute poke malolo lahi ke uka ke tu, fano fakamafiti ke he taha vala he fonua ne mua atu e tokoluga poke finaatu taha ke he faahi vao ke mole lahi mai he tau matakavi ne kua fakamailoga kua nakai haohao mitaki mai he peau kula (tsunami) mo e kua nakai lata ke api ai.
  • Kumikumi fakalahi ke iloa e haau a tau puhala ke puipui haohao mitaki mai he peau kula.
Ko e Tau Talahauaga
Cartoon person doing Drop, Cover and Hold

Kua hako lahi ke Fakato hifo, Uufitia mo e Gega kaeke ke tupu e mafuike ne tohia ke he factsheet faka-Peritania.

Ko e Tau Talahauaga
Cartoon person doing Drop, Cover and Hold

Moua mai mo e fakaaoga e tau fakailoaaga ko e heigoa ke taute to hoko, kua hoko mai mo e kua mole e mafuike.

Fakato Hifo, Uufitia mo e Gega

Kaeke ke to e mafuike, Fakato hifo, Uufiia mo e Gega.

Fakato hifo ke he haau a tau lima mo e tau tuli hui. Uufi e haau a ulu mo e kakia. Gega ke he haau a fakamaluaga.

Fakaako ke iloa ke Fakato Hifo, Uufitia mo e Gega
Ko e tagata mo e haana a tama taane ne fae taute he Fakato Hifo, Uufitia mo e Gega ke he lalo laulau

Ko e heigoa ke taute ka mole e mafuike

Amanaki ke logona foki e tau lulululu. Ke he tau magaaho taki taha ka logona e koe e tau lulululu mafuike, Fakato Hifo, Uufitia mo e Gega. Logona atu foki e tau lulululu ke he tau minute, tau aho, tau faahi tapu, tau mahina pihia foki mo e tau tau ka mole e mafuike.

  • Fakakia ni kia koe ko e neke fai pakia mo e fano ke moua e lagomatai tului (first aid) kaeke kua lata.
  • Aua neke poi ki fafo. To taha e matakutakuina ke nofo hifo i fale ka mole laia e mafuike, ka e to haohao mitaki mai ke nofo kae ua finaatu ki fafo. Nakai fakatatai e mafuike ke he afi puho. Nakai kua lata a koe ke hola kehe mai he fale he mogoia ni ato kitia la kua fai fakamailoga fakatupetupe ke he fale poke ko koe ne haha ia ai ke matakavi ne kua fakamailoga kua nakai lata ke nofo ai ha ko e tau peau kula.
  • Tamate e vai, hila mo e kese (gas) kaeke kua poaki pihia ke taute. Kaeke ke hohogo e koe e namu kese poke logona e leo uulo poke go, veveu e puhio, taatu fakamafiti e tau tagata ki fafo mo e tamate e kese kaeke kua maeke ia koe.
  • Kaeke ke kitia e koe e tau lupalupa hila, tau kave uaea malona poke kitia maali kua malona e hila, tamate e hila he puha hila pauaki kaeke ke haohao mitaki ke taute pihia.
  • Kaeke ke maeke ia koe, tui e tau taute mo puipui ne uufitia e haau a tau lima mo e tau hui, pihia mo e tau tevae talaga mao. Ko e mena nei ke puipui a koe mai he tau kafokia ha ko e tau koloa malona.
  • Kaeke ko koe ke he taha fale maukoloa, taha fale kautaha pisinisi ne nakai mahani a koe ki ai poke he taha peleo afi papiliki, muitua ke he tau hatakiaga mai ia lautolu ne takitaki ki ai.
  • Fakaaoga e tau poko kupega hila poke tau tohi kupega hila ka e aua neke fakaaoga e tau telefoni ke toka ke ata e tau laini ke tauhea ha ko e tau mena tutupu fakalutukia.
  • Taofi hifo e haau a tau manu fao. Puipui a lautolu mai he tau matematekelea mo e puipui foki e tau tagata mai he haau a tau manu fao.
  • Fakakia atu ke he haau a tau katofia kaina mo e ko hai ni ne manako ke he haau a lagomatai.

Kaeke kua malona haau a kaina

  • Aua neke taute taha mena ke fakahagahagakelea aki a koe poke malona atu haau a kaina.
  • Matutaki fakamafiti atu ke he kautaha pisinisi ne inisua a koe ki ai.
  • Kaeke ke totogi nonofo e koe he haau a kaina, matutaki atu kia ia he haana a kaina pihia mo e haau a pisinisi ne inisua e tau koloa haau ki ai.
  • Poki e tau ata he tau koloa ne malona. To lagomatai he mena nei ke fakamafiti e tau fuafuaaga ke he haau a tau talahauaga.

Fakatumau ke iloa e tau mena tutupu

Fanogonogo ke he letio poke mumuitua ke he haau a Civil Defence Emergency Management Group ne fakapuloa ke he kupega hila.

Kumikumi ko e puhala fe ke iloa e tau mena tutupu
Ko e fakatino katuni he fifine ne fae moua e Emergency Mobile Alert ke he tapa ke kuli ne kua hili

Ko e tau vahega matematekelea

Na loga lahi e tau matematekelea tutupu pauaki i Niu Silani. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute to hoko, kua hoko mo e kua mole e tau vahega kehekehe he tau mena tutupu fakalutukia.