Maeke e tau afa ke tupu ha magaaho ni ha magaaho he tau. Maeke e tau afa nei ke omai fakalataha mo e tau matagi malolo, uha lahi poke kiona, paku e tau lagi, kape e tau hila, tau tiotio mo e loka lahi e tahi. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute he magaaho ne ai la tupu ia, kua tupu mo e kua mole e afa.

Tukuhifo e tau lauiaaga ha ko e tau matagi malolo

Tautetaute e haau a kaina ke lata mo e tau matagi malolo. Maeke he tau matagi malolo ke lagaki e tau mena lalahi, mamafa mo e fakaoka aki e tau kaina. Ko e ha mena ni ne nakai fakamau hifo to eke mo e taha tao ke oga mo e fakapakia.

Fakatumau ke tau-fakakia mo e helehele hifo e tau akau mo e tau uluakau ikiiki. Ka malolo lahi e matagi fa mahani ke mapakipaki e tau la akau mo e toloviko a lautolu fakamafiti. Maeke e tau mena nei ke moumou mo e fakapakia.

Liu tumau ke kitekite ke he haau a inisua. Mahuiga lahi kaeke ke fai inisua a koe ke lata mae haau a kaina mo e tau koloa ne haha i ai ha ko e mena to lagomatai he mena nei a koe ka tupu e taha matematekelea ke liu ke tu hake ke he haau a tau hui kaeke ke malona e haau a tau koloa.

Ko e laini matutaki ki Loto
A house

Ko koe ni ke iloa tonu ko e iloa he haau a magafaoa e tau mena ke taute mo e katoatoa e koloa kua lata ke fai ke o atu mo e mafola.

Tauteute ke mau to hoko mai e vai afa

Fakatumau ke iloa e tau talahauaga foou hagaao ke he tau matagi mai he MetService.

Fakataitai ke iloa ko e heigoa e tau koloa haau kua lata ke moua mo e taute e taha fakatokatokaaga. Fakatoka ke mau e tau koloa fakaaoga mo e tau koloa gahua mo fakafoou aki e tau pu fakamaama, tuga e tau la, tau lapa mo e tau tepi pili.

Fakamailoga e taha vala he haau a kaina ne haohao mitaki ke potopoto ki ai kaeke ke to e afa pakulagi. Kua lata e vala nei he fale ke nakai fai puhio, hio tokoluga ne kitia e lagi, poke tau gutuhala hio. Maeke e tau mena nei ke malona kaeke ke fai matagi malolo poke uha tuli mo e moumou poke fakapakia.

Iloa ko e papovi fe ne haohao mitaki kaeke ke fai fuifui manu a koe. Ke ua moua e tau matematekelea kaeke ke kape e tau hila, uta kehe e tau fuifui manu mai he:

  • tau vai puke
  • tau kelekele malolo
  • tau laini hila, mo e
  • tau akau ne tutu tokotaha.

Mataala mo e iloa ko e maeke he tau afa ke fakatuputupu e tau vai puke mo e tau kelekele ke malolo. Fakamooli kua iloa e koe e tau mena ke taute.

Tautetaute e haau a kaina ke lata mae tau matagi malolo

Lili hifo e haau a trampoline mo e falu foki e tau koloa mamafa ne haha i ai ki fafo. Utakehe ha mena ni neke eke mo tao moumou koloa.

Taute e taha fakamauaga ke he tau koloa ne kua lata ia koe ke tamai ki fale poke lili hifo kaeke kua fai fakailoaaga matagi. To lagomatai he fakamauaga nei kia koe ke manatu ha mena ni ne maeke he tau matagi malolo ke moumou poke lagaki.

Ko e tagata ne fae lili hifo e trampoline
Ko e laini matutaki ki Loto
Hands marking off a checklist

Taute e taha palana mo e haau a magafaoa ke maeke ke hoko mitaki ke he tuaga mitaki ka mole e lekua tupu fakalutukia. Manamanatu ke he tau mena ne kua lata ke fai ke he tau aho oti mo e aikua kaeke ke ai fai mena pihia a koe?

Ko e laini matutaki ki Loto
Emergency supplies on some pantry shelves

Kaeke ke tupu e taha lekua fakalutukia, kua maeke ia koe ke apitia ke he loto kaina ke tolu e aho poke molea. Kua fita e puke e fale haau ke he tau koloa fakaaoga ka tupu e taha lekua fakalutukia ka kua tuga ni ko e tau koloa fa mahani ke fakaaoga ni he tau aho noa. Taute mo e iloa ko e heigoa e tau koloa ne kua manako mo e taute e taha palana ke hoko mo e mafola.

Ko e laini matutaki ki Fafo
MetService logo

Fakatumau ke iloa e tau talahauaga foou hagaao ke he tau matagi mai he MetService.

Ko e heigoa ke taute kaeke kua to e afa

Kaeke kua fai fakailoaaga matagi

Tamai ki fale poke lili hifo ha mena ni ne maeke he matagi malolo ke moumou poke lagaki. Kaeke ke fai trampoline a koe, fuluhi fakafohake ke totetote hifo e vala ne tokanoa ke he matagi.

Uta kehe e tau otaota poke tau mena toka noa mo e kua nakai lili hifo ne vikotakai haau a kaina. Maeke e tau la akau mo e tau gaafi ke faliu ke tuga e tau tao he magaaho ka malolo e matagi.

Tamai e tau manu fao ki fale. Maeke a lautolu ke tupetupe ha ko e tau afa mo e to fakatotoko mo e haohao mitaki e tau loto ha lautolu kaeke ke haia mo koe.

Fakakia atu ke he haau a tau katofia kaina mo e ko hai ni ne manako ke he haau a lagomatai.

Kua hoko mai e matagi malolo

Nofo i fale. Aua neke fano viko i fafo. Aua neke fakaholo ato iloa kua lata tonu.

Papa e tau gutuhala mo e tau pu fakamaama fafo pihia mo loto. Totoho e tau palana mo e tau fakamalu puhio ke malu e tau matahio. Maeke he tau mena nei ke haohao mitaki mai ke ua pakia ha koe tau valahio ne ogaoga fano kaeke ke malipilipi e taha matahio.

Fakatumau ke iloa e tau mena tutupu. Fanogonogo ke he letio poke mumuitua ke he haau a Civil Defence Emergency Management Group ne fakapuloa ke he kupega hila. Mumuitua ke he tau hatakiaga he civil defence mo lautolu ne leveki ke he tau mena tutupu fakalutukia.

Ua fakatata ke he tau pa koukou, tau tepe vai, mo e tau pa holoholo kapiniu. Maeke he tau paipa metolo mo e tau paipa vai ke nofo ai e hila kaeke kua lauia he uhila. Fakaaoga e haau a tau valavai mai he haau a tau koloa fakaputu ke lata mae tau mena tupu fakalutukia.

Utakehe mai he kaupa e tau kave hila he tau koloa ikiiki ne maeke ke lauia kelea ha ko e lukeluke he hila. Kaeke ke galo e haau a hila, utakehe e tau kave hila he tau koloa lalahi. To laukauka mai e lukeluke he hila mo e nakai fai koloa malona kaeke ke liu e hila ke fakatoka mai.

  • Ka to e afa kiona, maeke he fale haau ke hola kehe e mafana, e hila mo e fakaaogaaga he telefoni. Maeke foki ia koe ke oti fakahaga e tau koloa fakaaoga kaeke ke loaloaatu e afa ke molea e taha e aho.

    Kaeke ke nofo a koe he taha matakavi ne nakai hao mai he tau afa kiona, mitaki ke molea e taha he haau a tau lakau fakamoui hila mo e fakamafana fale. Fakakia e tau vai fakaaoga aki e tau sitou, tau hita kese, tau papakiu mo e tau lakau fakamoui hila.

    Fakatumau ke iloa e tau vala tala foou hagaao ia ke he tau fuafua matagi mai he MetService. Kumikumi fakamakutu ke iloa e tau talahauaga ke he tau hatakiaga kaeke ke to mamafa e kiona mo e tau hatakiaga ha kua hagahagakelea e tau puhalatu ha kua to mamafa e kiona. Ka maeke ti ua fano kehe mai he lotokaina kaeke kua fai fakailoaaga hagaao ke he kiona.

    Fano mo e mau tauteute kaeke ke fano ai ni a koe he haau a fenoga. Uta e tau filifili kiona, tau taga momohe, tau mena tui mafana mo e tau koloa mahuiga ke lata mae tau mena tutupu fakalutukia.

    Kaeke ko koe ki loto he haau a peleo afi poke peleo tulaki mo e kua to e afa kiona, nofo i loto he haau a peleo afi. Fakamoui e motoka he tau hogofulu minute ne oti ke mau e mafana. Inu fakalahi e tau valavai ke ua magomago e tino. Veveu fakatote e taha puhio ke ua kona e tino haau ha ko e kese carbon monoxide. Taute e koe a koe ke kitia maali he tau tagata gahua. Pipi e taha kalaie manaia mitaki e lanu ke he haau a eliolo letio poke gutuhala mo e toka e moli i loto ke puho.

  • Fa mahani e tau tiotio ke to he tau magaaho ka to e tau afa pakulagi he valu matakavi i Niu Silani. Ko e tiotio ko e matagi nakai laulahi kae holo viko mo e tuga e pou he fale. Na fakaloaloa hifo ki lalo ke he kelekele mai he matafu he afa pakulagi.

    Iloa e tau fakakiteaga ke lata mae tau tiotio:

    • Loa mo e nakai galo e go mo e tomumu, poke
    • Kitia e taha aolu efu ne loga e otaota ne fae finaatu mo e mafiti, fa kitia foki ki ai ko e tino tuga e tigogo.

    Ka kitia e koe e taha tigogo siosio ne tata mai, fano fakamafiti ke hu ke he taha mena fakamauluaga. Kaeke kua fai a koe, fakamalu ke he poko he lalofale poke ki loto he poko ne nakai fai puhio poke ko e tau gutuhala ki fafo he foloa i kelekele. Hu ke he lalo he taha koloa fale mo e uufitia e haau a tino aki taha loi poke kafu.

    Fakaofo atu ke he falu, ka maeke ia koe.

    Kaeke kua moua a koe ki fafo, une kehe mai he tau akau ka maeke ia koe. Takoto hifo fakalapalapa he taha paipai galo, taha poko luo poke taha mena tokolalo mo e uufitia e haau a ulu.

    Kaeke ko e haia i loto he motoka, hu mai ki fafo fakamafiti mo e kumi e taha mena haohao mitaki ke fakamalu ki ai. Aua neke lali ke poi mafiti mai he tiotio poke hu atu ki lalo he haau a peleoafi mo fakamaluaga.

Ko e heigoa ke taute kaeke kua mole e afa

Fanogonogo ke he letio poke mumuitua ke he haau a Civil Defence Emergency Management Group ne fakapuloa ke he kupega hila. To atu e lautolu e tau fakailoaaga mo e tau hatakiaga.

Fakakia ni kia koe neke fai pakia mo e fano ke moua e lagomatai tului (first aid) kaeke kua lata.

Lagomatai ke he falu kaeke kua maeke ia koe, mua atu kia lautolu ne manako lahi ke he tau lagomatai.

Matutaki atu ke he haau a tufono maaga kaeke kua malona lahi e haau a fale poke taha fale lahi. Huhu age ke he haau a tufono maaga ke moua taha hatakiaga ke iloa ko e fakamea fefe e tau otata mo e nakai fai pakia.

Mataala ke he tau uha ne to tumau, tau vai puke, tau kelekele kua malolo mo e tau hagahagakelea ha ko e tau koloa malolo, muaatu ke he magaaho ka fakaholo.

Kaeke kua malona haau a kaina

  • Aua neke taute taha mena ke fakahagahagakelea aki a koe poke malona atu haau a kaina.
  • Matutaki fakamafiti atu ke he kautaha pisinisi ne inisua a koe ki ai.
  • Kaeke ke totogi nonofo e koe he haau a kaina, matutaki atu kia ia he haana a kaina pihia mo e haau a pisinisi ne inisua e tau koloa haau ki ai.
  • Poki e tau ata he tau koloa ne malona. To lagomatai he mena nei ke fakamafiti e tau fuafuaaga ke he haau a tau talahauaga.

Ko e tau hatakiaga matagi kua malolo lahi

Kua moua mai he MetService e tau hatakiaga matagi kelea ne fakatonu ni ke he tau motu. Ne moua mai e tau mena nei ke he tau puhala tuga e Outlooks (onoono ki mua), Watches (mataala) and Warnings (tau hatakiaga).

Outlooks — nofo mataala

Kua moua mai he Outlooks e ‘fakailoaaga mua’ ke iloa hae ne fai hau e matagi kelea fakatai ke he 3–6 e aho kae nakai iloa e tonu ko e to hoko ki fe mo e to hoko mai he magaaho tonu fe. Nofo mo e mataala ke he tau fakailoaaga fuafua matagi mo tauteute ke mau neke ko koe ka lauia ai.

Watches — nofo mataala

Fakaaoga e Watches he tau magaaho ka tuaha to fai matagi malolo, ka e nakai iloa ko e hoko mai mafiti poke to hoko mai mooli. Ko e magaaho kua fakatu e Watch, nofo mataala mo tuku mata tumau ke tau fuafuamatagi he haau a matakavi mo e tau fakailoaaga foou.

Orange Warnings — taute

Fakaaoga e tau hatakiaga Orange kaeke kua fetatai mo e tau Severe Weather Criteria. Maeke ko e uha lahi, matagi malolo poke kiona mamafa.

Ko e magaaho ka fai Orange Warning, mautali mo e taute e tau mena kua lata ha kua maeke ke fai fakalavelave ke he haau a aho mo e hagahagakelea lahi ke he tau tagata, tau manu mo e tau kaina. Ko e laulahi he tau hatakiaga ne kua fakailoa he MetService ke lanu fua moli.

Red Warnings (Tau Hatakiaga Kula) — Taute fakamafiti, he mogo nei!

Ko e fakaaoga e tau Red Warnings ke lata mae tau matagi ne muaatu e malolo mo e ligaliga ke lalahi e tau mena tutupu mo e tauhele. Maeke e tau mena nei ke lata mae tau tuaga fuafua matagi ke tuga e uha mamafa, matagi malolo poke kiona mamafa mai he tau mena tutupu tuga e tau matagi afa.

Kaeke ke fai Red Warning, taute taha mena he mogo tonu nei. Ko e gahua fakamafiti ni ne kua lata tonu ki ai ke aki e puipui aki tau tagata, tau manu mo e tau kaina. Mau amanaki ke mumuitua ke the tau poakiaga he tau takitaki mo e matakau lagomatai atu ke the tau matematekelea tutupu fakalutukia.

Ko e laini matutaki ki Fafo
MetService logo

Kikite atu ke he tau fakailoaaga matagi mafiti he poko kupega hila MetService.

Ko e tau vahega matematekelea

Na loga lahi e tau matematekelea tutupu pauaki i Niu Silani. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute to hoko, kua hoko mo e kua mole e tau vahega kehekehe he tau mena tutupu fakalutukia.