Tau gahuahua he mouga pa
Maeke e gahuahua he mouga pa ke putoia e tau efu mokulu, tau maka mokulu, tau ahua kona vela mo e tau maka mai he mouga pa, tau maka vela kua tafe, mo e pelapela makimaki kua tafe. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ka taute he magaaho ne ai la pa ia, kua pa mo e kua mole e pa he mouga.
He lau pepa nei
Tukutuku hifo e tau lauiaaga ha ko e gahuahua he mouga pa
Kumikumi ke iloa ko e heigoa e tau mena ke hagahagakelea ki ai he haau a matakavi ka pa e mouga. Ko e tufono maaga haau ne liga ke fai koloa pihia mo aoga e tau fakailoaaga ke hataki atu ko e tukutuku hifo fefe e tau koloa malona kua maeke ke hoko ki ai.
Liu tumau ke kitekite ke he haau a inisua. Mahuiga lahi kaeke ke fai inisua a koe ke lata mae haau a kaina mo e tau koloa ne haha i ai ha ko e mena to lagomatai he mena nei a koe ka tupu e taha matematekelea ke liu ke tu hake ke he haau a tau hui kaeke ke malona e haau a tau koloa.
Ko koe ni ke iloa tonu ko e iloa he haau a magafaoa e tau mena ke taute mo e katoatoa e koloa kua lata ke fai ke o atu mo e mafola.
Taute ke mau to gahuahua e mouga pa
Kumikumi ke iloa e tau mena ke hagahaga kelea ki ai ha ko e gahuahuaaga he tau mouga pa he haau a maaga. Fakatutala mo e hau a Civil Defence Emergency Management Group ke iloa ko e to fakailoa atu fefe e lautolu kia koe kaeke kua amanaki e mouga ke pa.
Fakataitai ke iloa ko e heigoa e tau kola haau ne liga ke moua mo e taute auloa e taha fakatokatokaaga.
Kaeke kua nakai haohao mitaki a koe mai he tau efu ka mokulu mai he mouga pa, lalafi atu a lautolu na ke he haau a tau koloa fakaaoga kaeke ke fai mena ka tupu fakalutukia. Ko Auckland, Bay of Plenty, Tairāwhiti, Hawke’s Bay, northern Manawatū, Northland, Taranaki mo Waikato ne hagahagakelea lahi.
- Tau pamata ke lata mae tau efu ne kua fakamau kua maeke ke fakaaoga (fuafua ki ai P2 poke N95) mo e tau tioata pamata
- Tau uufi palasitiki poke tau kala palasitiki (ke ua hoko e tau efu ke he tau koloa hila)
- Tau koloa fakamea lalafi ki ai e taha uulo hila, ko e tafi, ko e tuo, mo e taha vekiumu ne haha ki ai foki e tau taga mo e tau filata
- Tau palasitiki mao mo utakehe aki e tau efu
Maeke foki ia koe ke apitia ki loto he haau a peleoafi, ti manatu ke tuku ki ai foki e tau koloa ke lata mo e tau mena tutupu fakalutukia.
Taute e taha palana mo e haau a magafaoa ke maeke ke hoko mitaki ke he tuaga mitaki ka mole e lekua tupu fakalutukia. Manamanatu ke he tau mena ne kua lata ke fai ke he tau aho oti mo e aikua kaeke ke ai fai mena pihia a koe?
Kaeke ke tupu e taha lekua fakalutukia, kua maeke ia koe ke apitia ke he loto kaina ke tolu e aho poke molea. Kua fita e puke e fale haau ke he tau koloa fakaaoga ka tupu e taha lekua fakalutukia ka kua tuga ni ko e tau koloa fa mahani ke fakaaoga ni he tau aho noa. Taute mo e iloa ko e heigoa e tau koloa ne kua manako mo e taute e taha palana ke hoko mo e mafola.
Kumikumi ma e haau a matakavi e Civil Defence Management (CDEM) Group.
Ko e heigoa ke taute kaeke kua gahuahua e mouga pa
Fakatumau ke iloa e tuaga. Fanogonogo ke he leo taogo poke mumuitua ke he haau a Civil Defence Emergency Management Group ne fakapuloa ke he kupega hila.
Fakakia atu ke he haau a tau katofia kaina mo e ko hai ni ne manako ke he haau a lagomatai.
Muitua ke he tau hatakiaga mai he tau ofisa pauaki:
- haau a Civil Defence Emergency Management Group
- ko e Department of Conservation (mae ha Tongariro, Ngaruhoe, Ruapehu poke ko Taranaki ni)
- ko e tau pule ne haha i ai he maaga, mo e
- tau kau gahua ke he tau matematekelea tutupu fakalutukia.
Ke he magaaho ka to e ahua efu
Fakagahua haau a palana ke lata mae tau mena tutupu fakalutukia. Fanogonogo ke he letio ke moua e tau talahauaga foou. Muitua ke he tau fakailoaaga mai he tau kau gahua ke he tau mena tutupu fakalutukia mo e Civil Defence.
Nofo i fale. Ko e tau efu he mouga pa ne eke mo taha mena hagahagakelea ke he malolo tino, mua atu kaeke ko koe ne fai lekua ne fa ukauka ke fafagu ke tuga e asthma poke bronchitis.
Aua neke lali ke fakamea e tau efu mai he haau a tuafale ka ko e ai la oti ia e mokulu hifo he tau efu.
Toka e tau manu ki fale.
Aua neke fakaholo kaeke kua fai efu agaia ni he puhalatu.
Kalo kehe mai ua fakatata ke he tau efu ato oti he mokulu ki kelekele. Kaeke kua fai fekau ke fano a koe ki fafo, tui e tau mena tui puipui ke he tino:
- taha pa mata ne hao mitaki tuga e P2 poke malolo he pa mata N95 (poke taha kalaie kaeke ke nakai fai pa mata)
- tau tioata puipui mata
- tau tevae mao
- tau afi lima, mo e
- tau menatui ne uufitia e haau a tau lima mo e tau hui.
Aua neke tui e tau mata tioata ne tuku fakahako ke he tau alitomata (contact lenses) ha ko e mena maeke e tau efu ke mokulu ki loto ke fakamahika e haau a tau pumata. Kua lata ni ke tui e tau tioata.
Kaeke kua fuafua tuai ke fai efu ka mokulu he haau a matakavi
To kamata e tau efu ke mokulu, fano ki kaina ka maeke, ke kalo kehe mai he fakaholo poke fano hui he magaaho ka kamata tau efu ke mokulu.
Kaeke ke fai lekua a koe ha ko e tau mata, tui e tau tioata. Aua neke tui e tau mata tioata ne tuku fakahako ke he tau alitomata (contact lenses) ha ko e mena maeke e tau efu ke mokulu ki loto ke fakamahika e haau a tau pumata.
Tamai e tau manu fao ki fale mo e uta e tau fuifui manu ki loto he tau fale fakamalu. Mau teuteu ke lahi e kai mo kai pihia mo e tau valavai mea mo inu e tau fuifui manu.
Papa e tau pu fakamaama mo e tau gutuhala mo e tamate e tau lakau fakamafana fale ke tukutuku hifo e tau hala ke hu mai e tau efu he mouga pa ki loto he fale. Fakatu ke taha ni e gutuhala ke o mo e omai ki loto he haau a fale. Tuku e tau tauela pahu he foloa he pu gutuhala ke ua hoko mai e tau efu ke he liu fale ha ko e tau tevae ka omai mo e o.
Uufi e tau lakau hila ne kua lata ke uufi. Aua neke utakehe e tau uufi ato iloa kua ataina e liu fale mai he tau efu.
Uufi e tau peleo afi, tau masini mo e tau pa koukou tupotupo ke ua malona ha ko e tau efu. Maeke ke hi e tau fugafuga lapatoa mo e fakakelea e tau hio mo e vali he tino.
Utakehe e tau paipa vai mai he tau tafeaga malolo ke ua ponotia. Kaeke ke fakaaoga a koe he tau tula ne hapo aki e vai uha ke eke mo vai fakaaoga haau, uta kehe e tutaki ke he tula.
Fakakia atu ke he haau a tau katofia kaina mo e ko hai ni ne manako ke he haau a lagomatai.
Ko e heigoa ke taute kaeke kua oti e mouga he pa
Fakatumau ke muitua ke he tau hatakiaga pauaki:
- haau a Civil Defence Emergency Management Group
- ko e Department of Conservation (mae ha Tongariro, Ngaruhoe, Ruapehu poke ko Taranaki ni)
- ko e tau pule ne haha i ai he maaga, mo e
- tau kau gahua ke he tau matematekelea tutupu fakalutukia.
Kaeke kua hola kehe a koe mai he lekua, aua neke liu ke he lotokaina ato iloa mai kua haohao mitaki ke taute pihia.
Lagomatai ke he falu kaeke kua maeke ia koe, muaatu kia lautolu ne manako lahi ke fai lagomatai foki.
Taofi e tau fanau ke nonofo ki fale mo e ua pele i loto he tau efu.
Taofi e tau manufao ki fale ato kua fakamea e tau efu pokua fakatafe ke he vao. Ko oatu e tau manufao ki fafo, hetu e tau fulufulu to fakatoka ke liliu ki fale.
Fakakia atu ke he haau a tau katofia kaina mo e ko hai ni ne manako ke he haau a lagomatai.
Kaeke kua malona haau a kaina
- Aua neke taute taha mena ne fakahagahagakelea aki a koe poke malona atu haau a kaina.
- Matutaki fakamafiti atu ke he haau a pisinisi ne inisua a koe ki ai.
- Kaeke ke totogi no a koe ke nofo he haau a kaina, matutaki atu kia ia e pule kehe kaina pihia mo e haau a matakau inisua.
- Poki e tau ata he tau koloa ne malona. To lagomatai he mena nei ke fakamafiti e tau fifiliaga ke he haau a tau talahauaga.
-
Kua lata lahi ke fakamafiti ke fakamea e tau efu, ha ko e taha mena fakahagahaga kelea ke tau malolo tino mo e maeke ke malona e tau fale mo e tau masini gahua.
Ko e magaaho ka fakamea, mumuitua ke tau hatakiaga mo e tau fakaakoaga mai he haau a tufono maaga mo e Civil Defence Emergency Management Group. Mataala ke iloa:
- ko e fakamea he tau efu ko e gahua lahi e mamafa ke he tino mo e loaloa foki e magaaho ka mole
- ka fakaputuputu ke he taha e tokaaga, ko e efu na mamafa mai nakai tuga mo e amanaki e tau tagata ki ai
- to lata lahi ke fakamea ti liu ke fakamea foki, mo e
- to lahi foki ke fuafua foki e vai ka mole e efu.
Fakaaoga fakalatalata e vai ke kalo kehe mai ka mamiti hifo e tau vai fakaaoga.
Tui e tau menatui puipui ne uufi e tau lima mo e tau hui, tau tevae mao, taha pamata P2 poke N95 ne hao mitaki, mo e tau tioata pamata.
Kaeke ke fai lekua a koe ha ko e tau mata, tui e tau tioata. Aua neke tui e tau mata tioata ne tuku fakahako ke he tau alitomata (contact lenses) ha ko e mena maeke e tau efu kua mokulu ki loto ke fakamahika e haau a tau alitomata.
Fakamea fakamua e tau efu i fale
Fakamea e tau efu i fale ke puipui e matagi fafagu i fale ke maagi mitaki.
Ko e efu nei na mahomo atu e talatala ke fakatatai ke he efu noa ni he loto kaina. Ko e tau puhala fakamea ne mua ke ua malona malatilati ko e vekiumu mo e fufulu. Fakaaoga fakatote e vai.
Ka maeke ke taute pihia, fakamea e tau koloa hila aki e tafitafi ea ke kalo kehe mai mo e ua mahakuhaku e tau fugafuga molu.
Fakamea e tau faahi ki fafo he fale
Fakatali ke oti e tau efu he mokulu to kamata ke fakamea a fafo he fale.
Fakamea kehe e tau efu he tuafale. Kua lata e fakamea ke he tuafale ke palana fakamitaki ha ko e gahua hagahagakelea. Fakaaoga e tau puhala gahua ne haohao mitaki.
Mae tau hala motoka mo e falu foki e tau fugaluga mao, fakapala fakatote e fugafuga ne haha ki ai e tau efu mo e fakaaoga e tafi ke tafi fakamea. Lali ke ua tafi magomago ha ko e mena ka tupu kua lahi mahaki e efu ka malaga hake ke he matagi.
Utakehe aki e vai e tau efu mai he tino mo e tau hio he peleoafi, ka e fakaaoga fakatote e vai. Lali ke ua kanakana ha ko e mena to maeke ke malona ha kua kana tumau.
Mumuitua ke he tau poakiaga he tau ofisa ke lata mae lagakiaga he tau efu kua oko mo e fakaputuaga. Matutaki atu ke he haau a tufono maaga mo e haau a Civil Defence Emergency Management Group ke moua foki e falu fakailoaaga.
Aua neke ligi hifo e tau efu he tau pu tuleni ha ko e mena to ponotia mo e uka ke uta kehe.
Kumikumi e tau vala tala ke gahuahua haohao mitaki ki luga he tau tua fale he poko kupega hila WorkSafe.
Ko e tau vahega matematekelea
Na loga lahi e tau matematekelea tutupu pauaki i Niu Silani. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute to hoko, kua hoko mo e kua mole e tau vahega kehekehe he tau mena tutupu fakalutukia.
