Mateuteu atu ki he COVID-19

Tauhi koe, ho fāmilí, kaungāme‘á mo e komiunitií ke mou malu meí he COVID-19 ‘aki ha‘o huhu malu‘i.

Mateuteu atu ki he nofo fakamavahe‘i 'i ‘api

‘E lava ke ke mateuteu atu ‘i he taimí ni ki he me‘a te ke fiema‘u kapau te ke ma‘u ‘a e COVID-19. Ko e mateuteú ‘oku felāve‘i ia mo e kakaí, ngaahi fepōtalanoa‘aki, ngaahi fakafekau‘aki mo e ‘ilo ki he me‘a ke fakahokó. Ko e mateuteú ‘e ‘uhinga ia ‘e malava ke fetokoni‘aki ho fāmilí mo e komiunitií kapau ‘e fiema‘u.

Kapau ‘e sivi koe ‘okú ke ma‘u ‘a e COVID-19, ‘e fiema‘u ke ke nofo fakamavahe‘i koe mo kinautolu ‘oku mou nofó ke tokoni ke ta‘ofi ‘a e mafola ‘a e vailasí.

Ko e tokolahi ‘a e kakai ‘oku nau ma‘u ‘a e COVID-19 ‘oku ngalingali ‘e vaivai pe tu‘unga lotoloto pē ‘a ‘enau puké. ‘E lava ke nau nofo fakamavahe‘i kinautolu pea nau fakaakeake kakato pē ‘i honau ‘apí, pe ‘i ha nofo‘anga fe‘unga kehe, ‘o ma‘u atu ha tokoni meí he ngaahi kautaha fakahoko tauhi ki he mo‘ui leleí ‘i honau feitu‘ú.

Fa‘u ha palani

‘E fiema‘u ke ke fakakaukau‘i ‘a e me‘a te ke fakahoko kapau ‘e sivi ha taha ‘i homou ‘apí ‘okú ne ma‘u ‘a e COVID-19. ‘E fiema‘u kotoa ‘a kinautolu ‘i homou ‘apí ke nau nofo ma‘u ‘i ‘api.

Ko hai ‘e lava ‘o tokoni atu?

Fakakaukau ki ha kakai ‘i tu‘a meí ho ‘apí ‘e ala tokoni kapau ‘e nofo fakamavahe‘i homou ‘apí. Hangē ko ‘ení, ‘i hano tuku atu ha me‘atokoni pe fakatau.

‘Oku ‘i ai ha kakai ‘i homou ‘apí te nau ala fiema‘u ha tauhi pe tokoni lahi ange? Talanoa mo ha kau tauhi atu ki ‘api pea mou felotoi kimu‘a fekau‘aki mo e me‘a ‘e hoko kapau ‘e fiema‘u ke ke nofo ‘o fakamavahe‘i koe. Fokotu‘utu‘u ha ngaahi palani kapau ‘okú ke kaungā tauhi ha tama pe tokotaha ‘oku fakafalala atu kiate koe.

Te ke fiema‘u nai ha tokoni fakalahi?

‘E tokolahi ‘a e kakai te nau lava pē ‘o tauhi kinautolu ‘aki ha tokoni mei honau ngaahi kaungāme‘á mo e kāingá. Kae kapau te ke fiema‘u ha tokoni fakalahi, ‘e lava ‘e he Ministry of Social Development (Potungāue ki he Fakalakalaka Fakasōsialé) ‘o fakafehokotaki atu koe ki he sēvesi totonu ke tokoni atú. Telefoni ta‘etotongi ki he 0800 512 337.

‘E ala lava ‘a e Work and Income (Potungāue ki he Ngāué mo e Pa‘anga Hū Maí) ‘o tokoni ki he ngaahi fakamolé.

Ko e hā ‘a ho‘o ngaahi palani ki he ngāué mo e ‘apiako?

Talanoa mo ho‘o ngāue‘angá, ‘apiako ‘a ho‘o tamá mo e ngaahi kulupu ‘i he komiunitií pe ko e hā ‘a ‘enau ngaahi palaní.

‘Oku nau fiema‘u atu ha me‘a meiate koe? Te nau lava ‘o tokoni atu kiate koe? Te mou lava mo ho‘o fānaú ‘o ngāue pe ako mei ‘api?

Fakahā atu ki he kakaí ke nau ‘ilo ‘oku mou nofo ‘o fakamavahe‘i kimoutolu

Fakakaukau atu pe ‘e founga fēfē ha‘o fakahā atu ki he kakaí ‘oku lolotonga nofo fakamavahe‘i homou ‘apí ‘E malava pē ko ha papa fanongongo ‘eni ‘i mu‘a ‘i homou matapaá pe saati ‘oku ‘i ai ha kouti QR ‘i homou ‘aá, koe‘uhí ke muimui‘i mei ai ‘e he kakaí ‘a e feitu‘u na‘a nau ‘i aí.

Kapau ‘oku tokoni atu ha kakai ke tuku atu ha ngaahi me‘a ‘o ‘ikai ke mou fakafehokotaki (contactless), te ke fiema‘u nai ke nau tohi atu ‘i he telefoni to‘oto‘ó pe tuku atu ha fekau kimu‘a pea nau toki tau atu? Hooni atu meí he matapā ‘o e ‘ā? Ngāue‘aki ha matapā hū‘anga kuo ‘osi fai ha felotoi ki ai?

Hiki hifo ‘a e ngaahi fakahinohinó

Hiki hifo ha ngaahi fakahinohino ma‘a homou ‘apí ‘e lava ‘e ha tokotaha kehe ‘o muimui ki ai kapau te ke puke pea pau ke ke ‘alu ki ha nofo‘anga fakamavahe‘i ‘oku pule‘i pe ki falemahaki. Fakakau ki ai ‘a e ngaahi me‘a ‘o hangē ko hono fafanga ‘o ha fanga monumanu tauhi, totongi ‘o ha ngaahi mo‘ua pea mo ha palani ki hono fu‘ifu‘i ‘o ha ngoue.

‘E anga fēfē ha‘amou fakasi‘isi‘i ‘a e mafola atu ‘a e vailasi?

Fakakaukau atu ki he founga te mou lava ‘o fokotu‘utu‘u ki ai homou ‘apí ke fakasi‘isi‘i ‘a e mafola ‘a e COVID-19. Tā ha mape ‘o homou ‘apí pea faka‘ilonga‘i ‘a ho‘omou ngaahi ‘ēlia takitaha. Hangē ko ‘ení, ko e ngaahi ‘ēlia te mou kaungā faka‘aonga‘í, ngaahi ‘ēlia ki he nofo fakamavahe‘í pea mo ha feitu‘u fai‘anga tāmate siemu.

Fakakaukau‘i ‘a e ngaahi nāunau ‘oku mou fiema‘ú

Fakakaukau atu ki he me‘a te ke fiema‘u ke tokoni‘i ‘aki koe mo kinautolu ‘oku mou nofó.

• Fokotu‘u ha lisi ‘o e ngaahi fakamatala kau ki he fāmilí. Fakakau ki ai ‘a e hingoa, ta‘u motu‘a, fika NHI, ha ngaahi tūkunga fakafaito‘o mo ha faito‘o ‘oku nau ma‘u angamaheni pe ko ha ngaahi nāunau fakafito‘o ‘e fiema‘u ki he tokotaha takitaha. Fakakau ha fika fetu‘utaki ki ha ngaahi me‘a fakatu‘upakē hangē ko ho‘omou toketaá, ngaahi kilīniki ‘oku ava tu‘a taimí pea mo ha ngaahi va‘a ngāue tokoni.
• Tātānaki ‘a e ngaahi me‘a ‘oku mou manako ki aí. Ko e hā ha me‘a te ne ta‘ofi ha‘amou ta‘eoli‘ia kapau ‘oku mou nofo fakamavahe‘i ‘i ‘api?
• Fakatahataha‘i ha ngaahi nāunau ki he mo‘ui leleí. Fakakau ki ai ha ngaahi ‘ufi‘ufi ki he ihú mo e ngutú, me‘a milimili tāmate siemu, ngaahi kofunima, pepa holoholo, tangai veve mo ha ngaahi nāunau ki he fakama‘a ‘apí.
• Fakapapau‘i ‘oku mou ma‘u ‘a e ngaahi me‘a ke tokoni atu ki he ngaahi faka‘ilonga ‘o e COVID-19. Hangē ko ha faito‘o ta‘ofi langa, lole misimisi ki he mamahi ‘a e mongá, faito‘o tale, ‘aisi poloka mo ha me‘a milimili faka‘ahu ki he fofonú (vapour rubs).

Fakafetu‘utaki atu ki ho ngaahi kaungāme‘á mo e kāingá

‘Oku tau kau fakataha ki heni pea te tau ikuna fakataha ai.

• Tauhi ‘a e fehokotakí Fokotu‘utu‘u ha‘amou talanoa mo homou kāingá, ngaahi kaungāme‘á mo e komiunitií. Kapau ‘okú ke nofo ‘o fakamavahe‘i koe, fakapapau‘i ‘oku fakahoko ‘a e ngaahi me‘a ko ‘ení ‘i he ‘initanetí pe ‘i he telefoní.
• Poupou atu ki ho ngaahi kaungāme‘á, kāingá mo ho ngaahi kaungā ngāué ke fokotu‘u ha‘anau palani ‘a nautolu ke nau mateuteu ai.
• Fekumi ki he me‘a ‘oku fakahoko ‘i ho komiunitií. ‘Oku ‘i ai ha kulupu ‘oku nau feime‘atokoni ke tuku ‘aisi fakapoloka, fevahevahe‘aki ha ngaahi fakakaukau ki he‘enau palaní pe ko ha‘anau ‘ilo pē ki he ngaahi me‘a ‘oku hoko?