E lamatia talafatai uma o Niu Sila mai galulolo. E aogā lou iloa o foliga o lapataiga ma le gaioiga sa'o e fai e faasao ai soifua. Saili i faamatalaga e te iloa ai gaioiga e fai a o lei tupu, i le taimi o tupu ai ma le uma ai o se galulolo.

Manatua: Umi pe Malosi, Alu Ese Loa

A Umi pe Malosi se mafuie: Alu Ese Loa.

Agai vave loa i se mea maupuepue pito lata ane, po o le agai mamao i uta pe a mafai ai. Aua le faatali mo se lapataiga aloaia o se galulolo.

(A o faasalalauina le faaupuga ‘When an earthquake happens’. Ae faafuaseia loa ona lūlū ma palasi ifo ai ma faaupuga nei.)

A lūlū se mafuie, e tatau ona e mafaufau lelei. O faafaigata ona e tau tu mai i luga?

(O se tagata o tu i autafa o faaupuga ‘Is it hard to stand up?’. Ae amata loa ona lūlū le fogaeleele ma ua malepe ifo ai i lalo faaupuga. Ua faapau le tagata i ona tuli ma tuu ona lima i lona ulu e ufiufi ai.)

Pe ua silia ma le minute o lūlū?

(Ua lē minoi ese le tagata a o faasalalau ifo le faaupuga ‘Or has it lasted…’ Ua ea ifo lona ulu i luga a o faasalalau ifo foi le faaupuga ‘… Longer than a minute’. Ua taitasi ma palalasi faaupuga e pei o le vae o le uati.)

(Ua faaali ifo se ata o ni fale i luga o se fanua maupuepue. O lalo ifo e iai le sami.)

Afai o e lata i le talafatai…

(Faaopeopea se faailoga e iloa ai se nofoaga i luga ae o le fale pito i maualalo.)

… Agai vave loa i se nofoaga maupuepue pito lata ane…

(Ua suia le sami i se galulolo ma ua sao atu i fanua maupuepue. Ua lele le faailoga e iloa ai se nofoaga i le luga ae o fanua maupuepue e mamao ese mai le vai.)

… Po o le agai mamao i uta pe a mafai.

(Ua mou ese atu le sami ma ua palasi ifo fanua maupuepue i fanua laugatasi o tu ai nai fale. Ua tu le faailoga e iloa ai se nofoaga i luga ae o le fale e pito mamao lava i le itu agavale. Ua lele ese mai fale le faailoga e iloa ai se nofoaga i le itu taumatau.)

(Ua mou ese atu le faailoga e iloa ai se nofoaga ae tuua ai na o le tagata o la e tu i le eleele.)

Aua le faatali mo se lapataiga aloaia o se galulolo.

Vave alu ese loa.

(Ua iloa ifo le faaupuga ‘Go immediately’ ma taia ai le tagata ma ua faatatope ai ona alu ese.)

(Ua toe iloa ifo o tu le tagata i luga o le nofoaga maupuepue ma lona aiga.)

Nofo ai iina seia maua atu se faaaliga ua uma se faalavelave.

(Faatū se limamatua i autafa o le aiga.)

A Umi pe Malosi se mafuie, Alu Ese Loa.

(Faaali le tagavai Civil Defence. O le faaupuga ‘Long? Or Strong Get Gone’ o faaali i lalo ifo, mulimuli mai ai ma le www.civildefence.govt.nz)

Manatua: Umi pe Malosi, Alu Ese Loa

A Umi pe Malosi se mafuie: Alu Ese Loa.

Agai vave loa i se mea maupuepue pito lata ane, po o le agai mamao i uta pe a mafai ai. Aua le faatali mo se lapataiga aloaia o se galulolo.

Faaitiitia aafiaga o galulolo 

Saili i faamatalaga o lamatiaga o galulolo i le nofoaga o e nofo ai. O lau Civil Defence Emergency Management Group e maua ai faafanua o sone galulolo ma fautuaga. Ia mautinoa o e iloa le nofoaga e te agai i ai, po o fea lava o e iai po o le fale, galuega po o fea lava.

Toe iloilo i taimi uma lau inisiua. E tāua le fai o se inisiua mo lou fale ma meafale auā le toe tau amata ia foi i se lelei pe a faaleagaina meatotino i se faalavelave.

Fesootaiga i le upegatafailagi lava lea
A house

E lē mafai ona tatou valoia mala, ae e mafai ona tatou nofo sauni i ai. O lou fale o le tasi lea o nofoaga pito sili ona lelei e amata mai ai. Saili i mea e mafai ona e faia e saogalemu lelei ai lou fale ma mafuaaga e tatau ai ona siaki i taimi uma lau inisiua.

Nofo sauni a o lei tupu se galulolo 

Fesootaiga i le upegatafailagi lava lea
Hands marking off a checklist

Fai faatasi ma lou aiga se fuafuaga i luga o le initaneti e gafataulimaina ai se faalavelave faafuasei. Mafaufau i mea tou te moomia i aso uma ma faatulaga se isi fua pe afai e lē o iai mea o moomia.

Fesootaiga i le upegatafailagi lava lea
A tsunami wave

O lau Civil Defence Emergency Management Group e maua ai faafanua o sone galulolo ma fautuaga. Ia mautinoa o e iloa le nofoaga e te agai i ai, po o fea lava o e iai po o le fale, galuega, po o fea lava.

Fesootaiga i le upegatafailagi lava lea
Emergency supplies on some pantry shelves

A tupu se faalavelave faafuasei, e ono lē mafai ona e alu ese ma le fale mo le tolu aso pe sili atu. O lena e tele lava mea e te maua i lou fale e aogā mo faalavelave faafuasei. Vaai po o ā mea e te moomia ma fai sau fuafuaga e mafai ai ona e gafataulimaina le tulaga ua e maua ai.

O gaioiga e fai a o tupu se galulolo po o le tuuina atu o se lapataiga o se galulolo 

Ia iloa foliga o lapataiga faalenatura ma gaioi loa

Mo se galulolo e oso i gataifale o le atunuu, e na o ni nai minute tau mai i fanua, e leai se taimi e faasalalau ai se lapataiga aloaia. E tāua lou iloa o faailo faalenatura e masani ai ma vave lau gaioi.

Faapau, Ufiufi ma Pipii pe a lūlū se mafuie. O le taimi lava ua uma ai ona lūlū, agai vave loa i se nofoaga maupuepue pito lata ane po o le agai i uta e te alu ese ai mai sone galulolo. E tusa lava pe afai e lē o mafai ona e tuua le sone galulolo, agai mamao ese po o se mea maualuga e mafai ai. E fesoasoani mita taitasi uma e te faamamao ese ai.

Afai o e lata i se gataifale ma ua e faalogoina nisi o vaega nei, gaioi loa. Aua le faatali mo se lapataiga aloaia.

  • Faalogoina le malosi o le mafuie ua faafaigata ai ona e tu i luga, po ua silia ma le minute o lūlū se mafuie
  • Vaaia le faafuasei o le siisii o le maualuga po o le papa'u o le sami
  • Faalogoina se tulaga ese o le leo tele ma le pa'ō o le sami

Manatua, Umi pe Malosi, Alu Ese Loa. 

Savali, tamoe pe vili le uila pe a mafai e tuuitiitia ai le ono poloka i le pisi o le auala.

Ave au meaola pe afai e lē tuai ai ona e agai ese. Aua le faamaimaua le taimi e tau sue ai meaola ma e afai e te lē o i le fale, aua e te toe foi i le fale e aumai.

A o agai ese, alofia mea e lamatia ai le soifua ua faaleagaina i mafuie, aemaise uaea eletise ua palalasi.

Aua e te toe foi seia maua atu se faaaliga aloaia mai le Civil Defence.

Umi pe Malosi, Alu Ese Loa 

Manatua, Umi pe Malosi, Alu Ese Loa.

Faapau Ufiufi ma Pipii a o lūlū se mafuie. Muamua ona e puipui ia te oe lava mai le mafuie.

O le taimi lava ua uma ai ona lūlū, agai vave loa i se nofoaga maupuepue pito lata ane po o le agai i uta e te alu ese ai mai sone galulolo.

Family and a man on a bike evacuating up a hill from a tsunami

Lapataiga aloaia

A mamao tele i le moana le agai mai o se galulolo, o lona uiga o lo o lava le taimi e lapatai ai tagata i gaioiga e fai.

O le Civil Defence e tuuina mai ai lapataiga o galulolo i totonu o Niu Sila.

E faasalalau lapataiga o galulolo i le upegatafailagi a le National Emergency Management Agency.(external link) O le a faasalalau foi lapataiga o galulolo i le leitio ma le televise. E ono tuuina atu foi se Faailo Faalavelave Faafuasei i Telefoni Feaveai pe afai e ufitia laueleele i lologa.

E ono faasalalau foi lapataiga e auala atu i se:

  • sailini 
  • telefoni
  • text telefoni feaveai
  • sailini leotele, po o
  • isi faiga faalotoifale ua faatulagaina.

Faafesootai lau Civil Defence Emergency Management Group mo nisi fautuaga. Latou te faailoa atu lapataiga ua faia i le nofoaga o e iai.

Vave loa ona e mulimulitai i fautuaga mo soo se lapataiga mo faalavelave faafuasei. Aua e te faatali mo nisi feau e fua i ai lau gaioi.

Lapataiga e lē aloaia

E te ono maua ni lapataiga e lē aloaia. O lapataiga e lē aloaia e auala mai:

  • uo
  • isi tagata lautele
  • ofisa faasalalau faavaomalo, ma
  • le initaneti.

Afai e foliga mai o se lapataiga e faatuatuaina, mafaufau e agai ese. Siaki le sa'o o se lapataiga pe a e agai ese po o le taimi lava ua e agai ese ai pe afai e lē tuai ai lau gaioi.

Afai ua maua lapataiga aloaia, tuu i ai lau faatuatuaga nai lo lapataiga e lē aloaia.

Fesootaiga i isi upegatafailagi
Civil Defence logo

Saili nisi faamatalaga mai le tou Civil Defence Emergency Management (CDEM) Group.

O gaioiga e fai pe a mae'a se Galulolo

Faatoa e toe foi i le fale pe afai na faailoa atu ua saogalemu lou toe foi.

Faalogologo i le leitio pe faitau faasalalauga a le Civil Defence Emergency Management Group i luga o le initaneti. E maua atu ai faamatalaga ma faatonuga.

Afai sa lūlū se mafuie, sauni e ono toe lūlū foi. O le faateteleina o le lūlū o le mafuie e ono toe oso ai se isi galulolo. Nofo sauni e tuua le nofoaga o e iai.

Nofo ese mai le gataifale, sūaga o le tai, vaitafe ma vaituloto mo le isi 24 itula i le mae'a ai o se galulolo po o le tuuina atu o soo se lapataiga o galulolo. E fai foi si matautia o galu laiti.

Alofia nofoaga ua aafia i le galulolo. E te ono faalavelave i galuega laveai ma isi galuega o moomia vave ai le fesoasoani ma e ono lamatia tele ai mai mea na faaleagaina i lologa o se galulolo e lei uma ona faamamā ese.

Fesoasoani i isi pe a e mafaia, aemaise tagata e ono moomia tele le fesoasoani.

Afai ua faaleagaina au meatotino

  • Aua e te faia se mea e ono lamatia ai lou saogalemu pe atili leaga ai au meatotino.
  • Faafesootai lau kamupani inisiua i se taimi vave e mafai ai.
  • Afai e te nofo mautotogi, faafesootai lē e ona le fale ma le kamupani o inisiua ai au meatotino.
  • Pu'e ata o soo se mea ua faaleagaina. E fesoasoani e faagaioi vave ai le iloiloina o au talosaga.

Punaoa

Faaaliga Tetele
A family and a person on a bike evacuating up a hill from a tsunami

Fai se kopi ma lolomi le faaaliga tetele lea. Faapipii i lou fale, aoga, galuega po o se nofoaga faitele. Manatua, afai e Umi pe Malosi se mafuie, Alu Ese Loa.

Faamatalaga Faamaonia
A family and a person on a bike evacuating up a hill from a tsunami

Fai se kopi ma faasoa le pepa o faamatalaga faamaonia a o lei tupu, i le tupu ai ma le mae'a ai o se galulolo.

Faamatalaga Faamaonia
A family and a person on a bike evacuating up a hill from a tsunami

Fai se kopi ma faasoa le pepa o faamatalaga faamaonia a o lei tupu, i le tupu ai ma le mae'a ai o se galulolo.

Faaaliga Tetele
A family and a person on a bike evacuating up a hill from a tsunami

Fai se kopi ma lolomi le faaaliga tetele lea. Faapipii i lou fale, aoga, galuega po o se nofoaga faitele. Manatua, afai e Umi pe Malosi se mafuie, Alu Ese Loa.

Ituaiga lamatiaga

I totonu o Niu Sila e tele lamatiaga faalenatura e tutupu ai. Saili i faamatalaga e te iloa ai gaioiga e fai a o lei tupu, i le taimi o tupu ai ma le uma ai ona tupu o ituaiga faalavelave faafuasei taitasi.